1. Giới thiệu

➢ Loại sâm quý này được phát hiện tại miền Trung nước ta, thấy mọc tập trung ở núi Ngọc Linh thuộc huyện Đăk Tô tỉnh Kon Tum hay huyện Trà My tỉnh Quảng Nam. Ngoài ra còn thấy sâm phân bố tại núi Ngọc Lum Heo thuộc xã Phước Lộc, huyện Phước Sơn và nhiều khi có ở cả trên đỉnh Ngọc Am tỉnh Quảng Nam. Chúng sinh trưởng ở độ cao từ 1.200 – 2.100m so với mặt biển, mọc dày thành những đám dưới tán rừng dọc theo các suối ẩm trên những mảnh đất nhiều mùn.

➢ Sâm Ngọc Linh là loại cây thảo cao 80 – 100cm, thân rễ nằm ngang trên hoặc dưới mặt đất khoảng 1 – 3cm, mang rễ con và củ. Thân rễ có sẹo, nhiều đốt. Các thân mang lá; tương ứng với một thân mang lá là một đốt dài khoảng 0,5 – 0,7cm. Trên đỉnh của thân mang các lá mọc vòng, có 5 – 7 lá chét với phiến lá hình trứng ngược. Hoa mọc giữa các lá thẳng với thân. Quả dài từ 0,8 – 1,0cm, rộng khoảng 0,5 – 0,6cm, có màu đỏ khi chín. Cây mọc dưới tán rừng. Bộ phận dùng làm thuốc chủ yếu là thân, rễ củ. Cũng có thể sử dụng cả lá và rễ con. Nói chung phải chọn loại sâm có từ 7 – 8 tuổi mới sử dụng tốt. Người ta dựa vào sẹo trên thân rễ để tính tuổi của sâm; sâm trên thân rễ có trên 10 sẹo ước tính là trên 8 năm tuổi.

➢  Người ta cũng đã phân tích thành phần trong sâm Ngọc Linh thấy chứa tới 26 hợp chất Saponin có cấu trúc hóa học đã biết và 24 saponin có cấu trúc mới không thấy có trong các loại sâm khác (theo Nguyễn Minh Đức 1994). Sâm Ngọc Linh chứa chủ yếu là các saponin triterpenic, song cũng là một trong những cây sâm có hàm lượng saponin khung pammaran cao nhất khoảng 12 – 15% và số lượng saponin nhiều nhất so với các loài khác của chi Panax trên thế giới (theo kết quả nghiên cứu của Viện dược liệu Bộ Y tế). Sâm Ngọc Linh có 14 acide béo, 16 acide amine (trong đó có 8 acide amine không thay thế được) và 18 nguyên tố đa lượng, vi lượng. Trong khi sâm Triều Tiên chỉ chứa có khoảng 25 saponin. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy sâm Ngọc Linh có công hiệu như bổ toàn thân, trị suy nhược cơ thể, bổ thần kinh và sinh dục, tăng sức, tăng trí nhớ… Như vậy Sâm Ngọc Linh cũng là một loại nhân sâm thứ 20 được phát hiện trên thế giới.

➢ Về công hiệu trị liệu trong dân gian, qua kết quả điều tra cho biết cây sâm Ngọc Linh được đồng bào Xê Đăng sử dụng làm thuốc cầm máu làm lành vết thương, làm thuốc bổ cho những người mới ốm dậy; chữa sốt rét, đau bụng, chảy máu, phù nề…Trạm nghiên cứu dược liệu tỉnh Quảng Nam cũng như xí nghiệp dược phẩm Đà Nẵng đã bào chế thành các chế phẩm dược như “Tinh sâm quy Ngọc Linh”, Sâm quy mật ong… có chứa sâm Ngọc Linh và được chỉ định sử dụng như các loại nhân sâm hiện hữu.Sâm Ngọc Linh thích hợp trồng vùng núi cao ở Quảng Nam, Kon Tum, độ cao 1.200-1.500 m.

Đặc điểm

➢ Cây sâm được phát hiện ở độ cao từ 1.200m trở lên (có tài liệu cho biết cao độ tìm thấy sâm Ngọc Linh là khoảng 1.500m), đạt mật độ cao nhất ở khoảng từ 1.700-2.000m dưới tán rừng già, và cho tới nay chỉ có hai tỉnh Kon Tum và Quảng Nam là có cây sâm này. Sâm mọc tập trung dưới chân núi Ngọc Linh, một ngọn núi cao 2.578m với lớp đất vàng đỏ trên đá granit dày trên 50cm, có độ mùn cao, tơi xốp và rừng nguyên sinh còn rộng, nên được gọi là sâm Ngọc Linh, tuy những nghiên cứu thực địa mới nhất cho thấy sâm còn mọc cả ở núi Ngọc Lum Heo thuộc xã Phước Lộc, huyện Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam, đỉnh núi Ngọc Am thuộc Quảng Nam, Đắc Glây thuộc Kontum, núi Langbian ở Lạc Dương tỉnh Lâm Đồngcũng rất có thể có loại sâm này. Đây là một loại cây thân thảo sống lâu năm, cao 40cm đến 100cm, thoạt nhìn rất giống nhân sâm Triều Tiên, nhưng nhìn kỹ sẽ thấy thân rễ có sẹo và các đốt như đốt trúc do thân khí sinh rụng hàng năm để lại.

➢ Sâm Ngọc Linh có dạng thân khí sinh thẳng đứng, màu lục hoặc hơi tím, nhỏ, có đường kính thân độ 4-8mm, thường tàn lụi hàng năm tuy thỉnh thoảng cũng tồn tại một vài thân trong vài năm. Thân rễ có đường kính 1-2cm, mọc bò ngang như củ hoàng tinh trên hoặc dưới mặt đất độ 1-3cm, mang nhiều rễ nhánh và củ. Các thân mang lá và tương ứng với mỗi thân mang lá là một đốt dài khoảng 0,5-0,7cm, tuy sâm chỉ có một lá duy nhất không rụng suốt từ năm thứ 1 đến năm thứ 3 và chỉ từ năm thứ 4 trở đi mới có thêm 2 đến 3 lá]. Trên đỉnh của thân mang lá là lá kép hình chân vịt mọc vòng với 3-5 nhánh lá. Cuống lá kép dài 6-12mm, mang 5 lá chét, lá chét ở chính giữa lớn hơn cả với độ dài 12-15 cm, rộng 3-4 cm. Lá chét phiến hình bầu dục, mép khía răng cưa, chóp nhọn, lá có lông ở cả hai mặt. Cây 4-5 năm tuổi có hoa hình tán đơn mọc dưới các lá thẳng với thân, cuống tán hoa dài 10-20 cm có thể kèm 1-4 tán phụ hay một hoa riêng lẻ ở phía dưới tán chính. Mỗi tán có 60-100 hoa, cuống hoa ngắn 1-1.5 cm, lá đài 5, cánh hoa 5, màu vàng nhạt, nhị 5, bầu 1 ô với 1 vòi nhụy. Quả mọc tập trung ở trung tâm của tán lá, dài độ 0,8cm-1cm và rộng khoảng 0,5cm-0,6cm, sau hai tháng bắt đầu chuyển từ màu xanh đến xanh thẫm, vàng lục, khi chín ngả màu đỏ cam với một chấm đen không đều ở đỉnh quả. Mỗi quả chứa một hạt, một số quả chứa 2 hạt và số quả trên cây bình quân khoảng 10 đến 30 quả.

➢ Mọc dưới tán rừng ẩm, nhiều mùn, thích hợp với nhiệt độ ban ngày từ 20°C-25°C, ban đêm 15°C-18°C, sâm Ngọc Linh có thể sống rất lâu, thậm chí trên 100 năm, sinh trưởng khá chậm. Bộ phận dùng làm thuốc chủ yếu là thân rễ, củ và ngoài ra cũng có thể dùng lá và rễ con. Vào đầu tháng 1 hàng năm, sâm xuất hiện chồi mới sau mùa ngủ đông, thân khí sinh lớn dần lên thành cây sâm trưởng thành có 1 tán hoa. Từ tháng 4 đến tháng 6, cây nở hoa và kết quả. Tháng 7 bắt đầu có quả chín và kéo dài đến tháng 9. Cuối tháng 10, phần thân khí sinh tàn lụi dần, lá rụng, để lại một vết sẹo ở đầu củ sâm và cây bắt đầu giai đoạn ngủ đông hết tháng 12. Chính căn cứ vào vết sẹo trên đầu củ mỗi mùa đông đến mà người ta có thể nhận biết cây sâm bao nhiêu tuổi, phải ít nhất 3 năm tuổi tức trên củ có một sẹo (sau 3 năm đầu sâm chỉ rụng một lá) mới có thể khai thác, khuyến cáo là trên 5 năm tuổi. Mùa đông cũng là mùa thu hoạch tốt nhất phần thân rễ của sâm.

❂ Điều kiện tự nhiên vùng phân bố Sâm Ngọc Linh:

➢ Sâm Ngọc Linh hiện đang phân bố trên vùng sinh thái hẹp, quanh đỉnh núi Ngọc Linh, dưới các tán rừng nguyên sinh thuộc địa phận của 3 huyện là: Nam Trà My (Quảng Nam), Đắk Glei và Tu Mơ Rông (Kon Tum). Vùng sinh trưởng và phát triển của sâm Ngọc Linh nằm hoàn toàn trên dãy núi Ngọc Linh, có tọa độ địa lý trong khoảng từ 14° 44’ đến 15° 13’ vĩ độ Bắc và từ 107° 45’ đến 108° 10’ kinh độ Đông, đây cũng là giới hạn xa nhất về phía Nam (trong khoảng15° vĩ Bắc) của bản đồ phân bố chi Panax L. trên Thế giới. Vùng trồng sâm Việt Nam (sâm Ngọc Linh) có các đặc điểm khí hậu đặc thù như sau:

➢ Tổng lượng mưa trung bình năm của vùng sâm là từ 2.600 - 3.200mm. Nhiệt độ trung bình năm dao động từ 15 -18,5 0 c. Tổng lượng bốc hơi trung bình năm từ 670 - 770 mm. Độ ẩm trung bình từ 85,5 - 87,5 %.

➢ Vùng trồng Sâm Ngọc Linh hầu hết nằm trong các đai rừng phòng hộ với mật độ che phủ đạt trên 80%. Bên cạnh đó, vùng trồng Sâm Ngọc Linh cũng có những đặc thù thổ nhưỡng sau:

➢ Sâm tự nhiên và sâm trồng đều chỉ sinh trưởng và phát triển dưới các tán rừng nguyên sinh, nơi có thảm mục dày. Do đặc tính sinh thái của củ sâm Ngọc Linh chỉ mọc trên tầng thảm mục mà không mọc dưới đất, nên những vùng có tầng thảm mục dày là nơi có điều kiện lý tưởng cho cây sâm sinh trưởng và phát triển. Dưới các tán rừng nguyên sinh cũng tạo nên các điều kiện về độ ẩm đất phù hợp cho cây sâm sinh trưởng, phát triển.

❂ Dược tính:

➢ Từ năm 1973 đến nay, đã có nhiều cơ quan, nhà khoa học trong và ngoài nước nghiên cứu về sâm Ngọc Linh, và gần 50 nghiên cứu sinh đã bảo vệ thành công luận án phó tiến sĩ, tiến sĩ từ các công trình nghiên cứu về loài cây quý hiếm này.
Trong hai năm 1974 và 1975, Viện Dược liệu thuộc Bộ Y tế nghiên cứu thấy thành phần saponin triterpen của tam thất, nhân sâm và sâm Ngọc Linh có 9 hoặc 11 chất có Rf ngang nhau, màu giống nhau ở hai hệ dung môi khác nhau. Theo đánh giá của Nguyễn Minh Đức, Võ Duy Huấn trong nǎm 1994 thì từ sâm Ngọc Linh đã chiết được 50 hợp chất, xác định cấu trúc hóa học cho thấy 26 hợp chất có cấu trúc đã biết (thường thấy ở sâm Triều Tiên, sâm Mỹ, sâm Nhật) và 24 saponin pammaran có cấu trúc mới không bắt gặp tại các loại sâm khác trên thế giới. Sâm Ngọc Linh chứa chủ yếu các saponin triterpen, nhưng cũng là một trong những cây sâm có hàm lượng saponin khung pammaran cao nhất (khoảng 12-15%) và số lượng saponin nhiều nhất so với các loài khác của chi Panax. Ngoài ra trong sâm Ngọc Linh còn có 14 axít béo, 16 axít amin (trong đó có 8 axít amin không thay thế được) và 18 nguyên tố đa lượng, vi lượng.

➢ Những kết quả nghiên cứu mới nhất bổ sung thêm danh sách saponin và axít amin dài hơn nữa. Theo tiến sĩ Nguyễn Bá Hoạt cán bộ Viện Dược liệu thì về mặt hoá học, thân rễ và rễ củ sâm Ngọc Linh hiện nay (2007) đã phân lập được 52 saponin trong đó 26 sanopin thường thấy ở sâm Triều Tiên, sâm Mỹ, sâm Nhật. Trong lá và cọng đã phân lập được 19 saponin pammaran, trong đó có 8 saponin có cấu trúc mới. Đã xác định được trong sâm Ngọc Linh 17 axít amin, 20 chất khoáng vi lượng và hàm lượng tinh dầu là 0,1%.

2. Tác dụng

➢ Sâm ngọc linh được coi là một loại thảo dược quý hiếm của Việt Nam. Nhờ vào hàm lượng dồi dào của các saponin quý hiếm nên được đánh giá cao hơn các loại sâm khác. Sâm ngọc linh là loại nhân sâm thứ 20 được tìm thấy trên thế giới. Hiện nay sâm ngọc linh chỉ có tại 2 tỉnh Kontum và Quảng nam tại Việt Nam. Sâm ngọc linh là một loại cây thân thảo sống lâu năm, cao 40cm đến 100cm, thoạt nhìn rất giống nhân sâm Triều Tiên, nhưng nhìn kỹ sẽ thấy thân rễ có sẹo và các đốt như đốt trúc do thân khí sinh rụng hàng năm để lại.

✡ Tác dụng của sâm Ngọc Linh đối với bệnh nhân

✔ Qua nghiên cứu lâm sàng trên những bệnh nhân sử dụng sâm Ngọc Linh cho thấy bệnh nhân ăn ngon, ngủ ngon, lên cân, tăng thị lực, trí lực, tăng sức đề kháng, giảm lipid máu có hại, ổn định huyết áp.

✔ Giúp người bệnh tăng cường hệ miễn dịch, giảm đau, giảm các tác dụng không mong muốn của liệu pháp xạ trị, hoá trị như ăn ngủ kém, rụng tóc, da khô, thiếu máu… nâng cao thể trạng, kéo dài sự sống.

✔ Nhiều trường hợp bệnh nhân khối u giai đoạn cuối có thể sử dụng sâm Ngọc Linh tươi 35-40g/ngày hoặc 10g khô/ngày để giảm đau, tốt hơn cả thuốc giảm đau thông thường, kể cả nhóm opiat.

✔ Khi dùng sâm Ngọc Linh, không cần phải dùng morphine nữa và giúp sức khoẻ cải thiện lên rất nhiều.Tiêu tế bào lạ, tái tạo tế bào lành, hạn chế khối u phát triển

✡ Tác dụng chống stress

✔ Tác dụng này thể hiện rất rõ ở sâm Ngọc Linh trên cả stress vật lý và stress tâm lý. Tác dụng này chủ yếu do hoạt động của hợp chất M – R 2 . Sâm Việt Nam và M – R2 giúp phục hồi các rối loạn chức năng do stress gây ra như làm mất cảm giác đau, loét dạ dày, giảm khả năng miễn dịch… trong khi đó sâm Triều Tiên không có tác dụng này.

✔ Tác dụng trong việc bồi bổ, nâng cao thể trạng, tăng sức đề kháng:

✔ Đối với người gầy thì Sâm Ngọc Linh là phương pháp hiệu quả để tăng cân. Bởi Sâm Ngọc Linh cung cấp rất nhiều chất dinh dưỡng, các nguyên tố vi lượng và khoáng chất cần thiết cho cơ thể. Sử dụng sâm Ngọc Linh mỗi ngày sẽ giúp bạn ăn ngon miệng hơn, ngủ tốt hơn. Tạo cảm giác tinh thần khỏe khoắn, đầy năng lượng cho quá trình hoạt động cả ngày.

✔ Như vậy, những ai muốn tăng cân hãy thử sử dụng Sâm Ngọc Linh một thời gian kết quả sẽ thể hiện rõ rệt. Chỉ trong vòng 1 tháng bạn có thể tăng lên từ 3 đến 5 cân, giúp bạn có được thân hình đầy đặn như mơ ước.

✔ Bên cạnh đó, Sâm Ngọc Linh còn có tác dụng kích thích hệ tiêu hóa, tăng cường khả năng miễn dịch của cơ thể.

✡ Tác dụng kháng khuẩn

✔ Trên các chủng vi khuẩn Gram (+), nhất là trên chủng vi khuẩn Streptococcus gây viêm họng. Sâm Việt Nam có tác động hiệp lực với một số kháng sinh thông dụng như: Erythromycin, Ampicillin, Tetracyclin, Bactrim và không gây ảnh hưởng trên hệ vi khuẩn lành tính ở ruột như các kháng sinh.

✡ Tác dụng chống trầm cảm

✔ Sâm ngọc linh được chứng minh là có tác dụng chống trầm cảm ở liều uống một lần 200mg/kg và liều 50 – 100 mg/kg khi được cho uống trong thời gian 7 ngày. Majonoside – R2 (3,1 – 12,5 mg/kg, tiêm liều phúc mô) cũng đã được chứng minh có tác dụng chống trầm cảm trên xúc vật bình thường.

✔ Tác dụng giải lo âu: Majonoside – R2 (liều 12,5 mg/kg) có tác dụng giải lo âu ở súc vật thí nghiệm tương tự Diazepam

✡ Ngoài ra sâm Ngọc Linh có các công dụng sau đây:

✧ Tăng cường sinh lực: Nhiều nghiên cứu chuyên sâu khẳng định sâm Ngọc Linh có công dụng tăng sinh lực, chống lại sự mệt mỏi, giúp phục hồi sức lực tương tự nhân sâm, đồng thời tăng khả năng thích nghi của cơ thể trước những bất lợi của môi trường.

✧ Tăng khả năng chống oxy hóa, làm chậm quá trình lão hóa: Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng saponin trong sâm Ngọc Linh có tác dụng ức chế sự hình thành MDA, sản phẩm của quá trình oxy hóa lipid màng sinh học, từ đó có tác dụng chống oxy hóa, làm chậm quá trình lão hóa.

✧ Tăng khả năng hồi phục máu: Khi nghiên cứu tác dụng của sâm Ngọc Linh đối với quá trình hồi phục máu, các nhà khoa họa đã nhận thấy rằng sâm Ngọc Linh có tác dụng làm tăng số lượng hồng cầu và bạch cầu đã bị suy giảm trước đó.

✧ Tăng cường trí nhớ, tăng khả năng vận động: Chi, cả thân và rễ củ sâm đều có thể dùng làm thuốc bổ. Thuốc có vị đắng, hơi ngọt, mùi thơm nhẹ, khi dùng liều thấp có tác dụng kích thích thần kinh, giúp tăng khả năng vận động, tăng trí nhớ. Dùng liều cao có thể ức chế hệ thần kinh.

✧ Giảm đau, kháng viêm làm dịu cơn đau họng, ho hen:  Một số hoạt chất của sâm Ngọc Linh có tác dụng kháng viêm, đặc biệt "nhạy" với khuẩn Streptococcus gây viêm họng, có tác dụng làm dịu và giảm đau trong viêm họng, giúp bệnh nhân dễ thở và làm long đờm trong các bệnh lý phế quản và phổi, ngăn chặn sự tái phát của các cơn hen.

✧ Giảm đau – kháng viêm trên các mô hình gây đau xoắn bụng bằng acid acetic, mô hình gây viêm cấp hoặc mãn theo cơ chế kích thích hoạt động của trục tuyến yên – tuyến thượng thận.

✧ Chống suy nhược cơ thể, suy dinh dưỡng, còi xương: Sâm Ngọc Linh thích hợp dùng cho người bị suy nhược cơ thể, trẻ còi xương, suy dinh dưỡng, người già, người bị thiếu máu, mới ốm dậy, nam giới cần tăng cường chức năng sinh dục, nữ giới muốn trẻ hóa… Có thể dùng trực tiếp sâm tươi hoặc phơi khô ngâm với mật ong, rượu…

✧ Giúp điều hòa tim mạch, huyết áp: Sâm Ngọc Linh có tác dụng điều hòa hoạt động tim mạch, nâng cao huyết áp trong các trường hợp hạ huyết áp do mất máu. Ở liều 50 – 500 mg/kg, sâm Ngọc Linh còn thể hiện tác động phòng chống xơ vữa động mạch theo cơ chế giảm LDL cholesterol ( một loại cholesterol xấu ), giảm lipid toàn phần và lipoprotein, tăng hàm lượng HDL-cholesterol (một loại cholesterol tốt).

✧ Chống stress, trầm cảm, lo âu: Tác dụng này thể hiện rất rõ ở sâm Ngọc Linh trên cả stress vật lý và stress tâm lý. Sâm ngọc linh giúp phục hồi các rối loạn chức năng do stress gây ra như làm mất cảm giác đau, loét dạ dày, giảm khả năng miễn dịch… trong khi đó sâm Triều Tiên không có tác dụng này. Ngoài ra nó còn được chứng minh là có tác dụng chống trầm lo âu rất hiệu quả.

✧ Ngoài ra, sâm Ngọc Linh còn có tác dụng giải độc gan, bảo vệ và tái tạo tế bào gan.

3. Cách sử dụng Sâm Ngọc Linh

► Sâm Ngọc Linh tẩm mật ong

Đây là cách dùng phổ biến nhất và cũng có nhiều tác dụng nhất. Phù hợp với nhiều đối tượng sử dụng khác nhau, sâm Ngọc Linh rửa sạch, lau khô, thái lát mỏng mang ngâm với mật ong rừng xin, mật ong nguyên chất. Lưu ý mật ong phải là mật ong rừng, khi ngâm đổ mật ong ngập sâm ngọc linh. Mỗi ngày ngậm 3 – 5 lát, người già, người đang ốm, mắc bệnh nặng ngậm sâm ngọc linh tẩm mật ong có hiệu quả rất tốt.

Cả sâm Ngọc Linh tươi và khô đều có thể ăn trực tiếp bằng cách cắt lát mỏng rồi ngậm. Với sâm tươi có thể bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh 2-3 tuần hoặc ngâm trong mật ong để bảo quản lâu dài.

► Sâm Ngọc Linh ngâm rượu: 

Dùng cho người mọi người để bồi bổ sức khỏe, đặc biệt là nam giới, những nhười phải uống bia rượu nhiều, nên thay thế bằng rượu sâm ngọc linh để bảo vệ gan thận, bồi bổ sức khỏe. Cách làm: Rửa sạch sâm, ngâm vào rượu 50 – 70 độ , và đặc biệt phải ngâm vào bình thủy tinh. Phải ngâm 3 tháng trở lên thì khi sử dụng mới thấy có tác dụng tốt cho cơ thể. Ngâm sâm Ngọc Linh với tỉ lệ 100g sâm Ngọc Linh ngâm với từ 2-3 lít rượu, mỗi ngày dùng 50-100(ml).

► Sâm Ngọc Linh pha trà uống: 

Sâm Ngọc Linh thái mỏng thành nhiều lát, khi dùng cho vài lát sâm (1g – 2g) vào ấm, đổ nước sôi vào pha như trà. Sau 5 phút có thể sử dụng. Có thể dùng vài lần như vậy cho đến khi cảm thấy vị nhạt dần thì lấy bả ra nhai và nuốt dần.

► Ngậm tan Sâm Ngọc Linh trong miệng:

Đây là cách cơ bản và đơn giản nhất: dùng cho những người bệnh lâu ngày, mệt mỏi, kém ăn, và mắc chứng “phế hư”: chức năng hô hấp kém, phổi yếu, thở gấp, hen suyễn.